Yevgeny Prigozhin (bên trái) và Dmitry Utkin (bên phải, hình từ sổ thông hành). Ông Prigozhin là thủ lãnh của lực lượng lính đánh thuê Wagner, còn Utkin là một nhân vật bí ẩn giữ nhiệm vụ điều hành hoạt động của Wagner tại Nga cũng như khắp thế giới. Utkin từng làm việc trong ngành tình báo quân đội Nga. Hai người này cùng tám người khác đã tử nạn phi cơ hôm thứ Tư. (УлПравда ТВ and Unknown author/ Wikimedia Commons)
Từ khi tin ông Yevgeny Prigozhin, 62 tuổi, có tên trong danh sách hành khách có mặt trong chiếc phi cơ riêng của ông hôm thứ Tư, dư luận đã nghi ngờ về sự hư thực của tin thủ lãnh Wagner bị thanh toán, rồi đến khi biết gần như chắc chắn rằng ông đã chết, người ta đặt nghi vấn về thủ phạm. Nhiều người cho rằng Tổng Thống Nga Vladimir Putin có nhúng tay vào vụ giết người này, tương tự như ông đã từng thực hiện đối với các đối thủ chính trị khác, từ việc họ bị xô té từ trên cao, bị đầu độc, cho đến bị chết vì bệnh lạ. Nhưng Putin chưa chắc là thủ phạm.
Về mặt chính thức, hôm thứ Năm là lần đầu tiên ông Putin lên tiếng về Prigozhin từ khi tai nạn phi cơ xảy. Putin nói rằng Prigozhin là “người tài ba” nhưng “phạm những lỗi lầm.” Từ Hoa Thịnh Đốn, Tổng Thống Joe Biden gián tiếp nói Prigozhin bị ám sát, khi nói rằng không có chuyện gì xảy ra ở Nga mà ông Putin không biết.
Các tin hiện nay từ chính phủ Nga, và từ Ngũ Giác Đài tại Hoa Kỳ, cho thấy gần như chắc chắn ông Prigozhin đã chết trên chuyến bay có tổng cộng 10 người, cất cánh từ thủ đô Moscow bay đến St. Petersburg, bị rớt trong vùng Tver về phía bắc Moscow. Không một ai sống sót. Đây là chiếc phản lực cơ riêng của ông Prigozhin và nhóm lãnh đạo lực lượng lính đánh thuê Wagner.
Các viên chức tại Ngũ Giác Đài nói rằng họ không thể cho ý kiến về việc có phải ông Prigozhin bị thanh toán hay không, vì đó là chuyện nội bộ của người Nga, không phải của người Mỹ. Tuy nhiên, Ngũ Giác Đài có xác định rằng phi cơ không bị bắn rơi bởi hỏa tiễn phòng không như một số báo chí Tây Phương gợi ý. Dựa trên tin tức tình báo, Ngũ Giác Đài tin rằng phi cơ bị nổ từ bên trong.
Những tin mới nhất cho thấy chiếc phản lực đã cất cánh và bay bình thường, xuất hiện đều đặn trên màn ảnh radar, thường xuyên liên lạc với mặt đất, cho đến 30 giây cuối cùng thì phi cơ bỗng biến mất trên màn ảnh. Phi cơ dường như bị rớt thẳng từ trên cao xuống mặt đất.
Nhiều giả thuyết đang được đưa ra để giải thích về nguyên nhân, và thủ phạm, nếu có. Có phải máy bay rớt vì tai nạn? vì bị trả thù bởi các đối thủ chính trị? hay vì chính bàn tay của Putin?
Kể từ khi thủ lãnh của Wagner thực hiện cuộc đảo chánh hồi tháng Sáu chống Bộ Tổng Tham Mưu Nga (và gián tiếp chống lại chính Tổng Thống Putin), nhiều người chờ đợi phản ứng của Putin. Thế nên hai tháng sau, với tin Prigozhin chết trong một tai nạn máy bay, hầu như ai cũng nghĩ rằng ông Putin, thủ lãnh tại Điện Kremlin, đã ra tay trả thù.
Có chắc vậy không?
Trước khi có thêm thông tin, dư luận có vài giả thuyết để suy gẫm. Có phải đây thật sự là một tai nạn mà thôi, xảy ra đúng lúc đang có những căng thẳng về chính trị tại Nga, và cuộc chiến Ukraine? Một trong những kẻ thù của Prigozhin đã ra tay? Các bộ hạ của Putin đã làm việc này mà không báo cho Putin biết trước? Hay chính Putin đã ra lệnh thanh toán Prigozhin?
Về lý do tai nạn, chiếc phản lực của Prigozhin do một công ty ở Brazil sản xuất, nhưng đã ngưng bảo trì vì lệnh cấm vận của Tây Phương. Nhóm lãnh đạo Wagner vừa trở về Nga sau chuyến đi mệt mỏi tới Phi Châu, nên phi công và phi cơ có thể bị ảnh hưởng, đưa đến tai nạn. Thời gian gần đây Nga cũng bị tấn công bởi máy bay không người lái từ Ukraine. Cho dù đúng là phi cơ bị tai nạn, hầu như không một người Nga nào tin ở nguyên nhân đó, giữa lúc nước Nga đang bị bất ổn do Putin gây ra với cuộc chiến tại Ukraine.
Về lý do bị kẻ thù thanh toán, cũng rất có thể lắm. Ông Prigozhin có rất nhiều kẻ thù trong lãnh vực kinh doanh từ nhiều năm trước, và trong quân đội thời gian gần đây. Prigozhin từng được ông Putin bao che, giúp cho ông ta nhận được những hợp đồng thầu béo bở, làm ăn khấm khá và trở thành tỷ phú. Giờ đây, sau khi Prigozhin thực hiện cuộc đảo chánh bất thành, sự bao che đó không còn nữa, và các kẻ thù được tự do thực hiện âm mưu ám sát của riêng họ.
Về nguyên nhân xuất phát từ một phụ tá của ông Putin, Tổng Thống Mỹ Joe Biden có nhận xét rằng không có nhiều chuyện xảy ra ở Nga mà Putin không mong muốn. Tuy nhiên, một số người Nga hiểu cách khác. Theo truyền thống đã có trong máu của người Nga từ hàng thế kỷ qua, giới cận thần cao cấp có thể thực hiện điều ông chủ của họ mong muốn mà không cần hỏi ý của chủ. Thế nên việc phe nhóm của Putin hành động theo ý muốn của ông là điều rất có thể. Trong mấy năm gần đây, ông Putin thường điều hành Điện Kremlin từ trên cao, không mấy quan tâm đến những gì đang xảy ra ở bên dưới, miễn là các bộ hạ tuân lệnh và trung thành với ông là đủ rồi.
Về nguyên nhân cuối cùng, là chính Putin đã ra lệnh giết Prigozhin, thì điều đó rất khả thi. Từ trước khi xảy ra cuộc chiến Ukraine, Tổng Thống Putin đã dần dần bị xem là một lãnh tụ không còn quyết liệt như trước, và hậu quả của cuộc chiến càng làm cho uy tín của ông bị hạ thấp hơn. Khi xảy ra cuộc đảo chánh của Prigozhin, ông Putin bị xem là đã suy yếu, để cho đám đàn em muốn làm gì thì làm. Chính Putin đã gọi Prigozhin là kẻ phản bội, và như thế cũng rất dễ tin là ông muốn triệt hạ Prigozhin để củng cố lại quyền lực lãnh đạo của mình.
Trong thời gian tới, cho dù nguyên nhân nào được làm sáng tỏ hơn về cái chết của Prigozhin, tất cả đều không tốt cho Putin, đều cho thấy nước Nga dưới quyền của ông nay đã suy tàn, không còn là một thế lực đáng sợ như ông từng phô trương để đe dọa thế giới. Ngày tàn của Prigozhin cũng được xem là ngày tàn của Putin, và của nước Nga.