Bài: Giáo Sư Tiến Sĩ JOHN HT LUONG & Kỹ Sư DI TON-THAT

Tóm tắt

Christopher Wray,  ông Giám Đốc cơ quan FBI (Federal Bureau of Investigation) gần đây cho biết ‘rất có thể’ Covid-19 bắt nguồn từ một “phòng thí nghiệm do chính phủ Trung Quốc kiểm soát” [1].  Bộ Năng Lượng Hoa Kỳ (US Energy Department) đã đánh giá với “độ tin cậy thấp” rằng Covid thoát ra từ phòng thí nghiệm [2]. Tuy nhiên, các cơ quan khác của chính phủ Hoa Kỳ đã đưa ra kết luận khác với FBI, với mức độ tin cậy khác nhau [3]. Vào năm 2021, bốn thành viên của cộng đồng tình báo Hoa Kỳ tin tưởng với mức độ tin cậy thấp rằng vi rút (virus) lần đầu tiên được truyền từ động vật sang người và một phần năm tin tưởng với mức độ tin cậy vừa phải rằng ca lây nhiễm đầu tiên ở người có liên quan đến một phòng thí nghiệm [3].

Đúng như dự đoán, Trung Quốc đã phủ nhận Covid-19 đến từ phòng thí nghiệm ở Vũ Hán (Wuhan), gọi cáo buộc này là sự  phỉ báng. Một số nghiên cứu trước đây cho thấy có virus đã lây lan từ động vật sang người ở Vũ Hán, tại chợ hải sản và động vật hoang dã của thành phố, cách Viện Virus Học Vũ Hán (Wuhan Institute of Virology), nơi đã tiến hành nghiên cứu về virus Corona, khoảng 40 phút lái xe. Một cuộc điều tra của Tổ Chức Y Tế Thế Giới (WHO) gọi lý thuyết thoát khỏi phòng thí nghiệm là “cực kỳ khó xảy ra”. Tuy nhiên, cuộc điều tra của nó đã bị chỉ trích và tổng giám đốc của cơ quan này sau đó đã kêu gọi một cuộc điều tra mới: “Tất cả các giả thuyết vẫn còn bỏ ngỏ và cần nghiên cứu thêm”. Tuy nhiên, cuộc điều tra của WHO về nguồn gốc của COVID-19 đã bị đình trệ do những khó khăn liên tục trong việc hợp tác với Trung Quốc [4]  và WHO từ bỏ kế hoạch cho giai đoạn thứ hai quan trọng của cuộc điều tra nguồn gốc COVID [5]. Covid-19 xuất hiện lần đầu tiên vào cuối năm 2019 và kể từ đó đã dẫn đến cái chết của 6.8 triệu người, trong đó có hơn 1.1 triệu người ở Hoa Kỳ [6].

WIV được thành lập vào năm 1956 với tên gọi Phòng Thí Nghiệm Vi Sinh Vũ Hán thuộc Viện Khoa Học Trung Quốc (Chinese Academy of Sciences). WIV đã mở phòng thí nghiệm an toàn sinh học cấp 4 (BSL- Biosafety level 4) đầu tiên của Trung Quốc. Viện đã hợp tác với Phòng Thí Nghiệm Quốc Gia Galveston (Galveston National Laboratory) ở Hoa Kỳ, Trung tâm quốc tế de Recherche en Infectiologie (the Centre International de Recherche en Infectiologie) ở Pháp và Phòng thí nghiệm vi sinh quốc gia (National Microbiology Laboratory) ở Canada. Viện đã là một trung tâm nghiên cứu hàng đầu tích cực để nghiên cứu về coronavirus. Mức độ an toàn sinh học (BSL), hoặc mức độ bảo vệ/mầm bệnh, là một tập hợp các biện pháp phòng ngừa ngăn chặn sinh học cần thiết để cô lập các tác nhân sinh học nguy hiểm trong một cơ sở phòng thí nghiệm khép kín. Các cấp độ ngăn chặn nằm trong khoảng từ cấp độ an toàn sinh học thấp nhất 1 (BSL-1) đến cao nhất ở cấp độ 4 (BSL-4). Tại Hoa Kỳ, Trung Tâm Kiểm Soát và Phòng Ngừa Dịch Bệnh (CDC) đã chỉ định các mức này. Tại Châu Âu, các cấp độ an toàn sinh học tương tự được xác định. Ở Canada, bốn cấp độ này được gọi là Cấp độ ngăn chặn (containment level). Các cơ sở với các chỉ định này đôi khi cũng được đưa ra từ P1 đến P4 (đối với mầm bệnh hoặc mức độ bảo vệ).

1. Anthony Fauci (MD) có thể làm gì được với chính phủ Trung Quốc?

Mặc dù Tổng Thống Hoa Kỳ Joe Biden ủng hộ “nỗ lực của toàn chính phủ” để khám phá cách thức bắt đầu của Covid [3], nhưng Hoa Kỳ vẫn thiếu sự đồng thuận rõ ràng về những gì đã xảy ra khi tiếp xúc với chính phủ Trung Quốc. Trừ khi chính phủ Trung Quốc hoàn toàn hợp tác và hỗ trợ phát hiện này, rất có thể lý thuyết “Covid bắt nguồn từ một phòng thí nghiệm” so với “bước nhảy vọt từ động vật sang người” sẽ không được giải quyết. Ông Wray cho biết Trung Quốc “đã và đang cố gắng hết sức để cố gắng ngăn chặn và che đậy” những nỗ lực nhằm xác định nguồn gốc của đại dịch toàn cầu.”  Câu hỏi lời tuyên bố này có phù hợp hay không nếu Hoa Kỳ muốn có sự hợp tác đầy đủ với Trung Quốc.

Trước đây, Dr. Anthony Fauci của NIH (National Institutes of Health) đã yêu cầu các quan chức Trung Quốc công bố hồ sơ bệnh viện của các nhân viên WIV (Viện Virus Học Vũ Hán). Những người khác đã yêu cầu các mẫu máu từ nhân viên WIV và quyền truy cập vào các mẫu vi rút WIV, sổ ghi chép trong phòng thí nghiệm và các máy chứa tài liệu từ máy vi tính (computer hard drives). Cho đến nay, Trung Quốc vẫn chưa chấp thuận yêu cầu điều tra toàn bộ phòng thí nghiệm và thậm chí còn gợi ý rằng thay vào đó nên điều tra các phòng thí nghiệm của Hoa Kỳ.

2. Tại sao một số người nghi ngờ virus từ phòng thí nghiệm ở Vũ Hán?

(I) WIV chuyên khảo cứu về các loại vi-rút Corona (Coronavirus) vì nhiều loại đã được tìm thấy ở Trung Quốc, các vùng xung quanh và COVID-19 được phát hiện lần đầu tiên ở Vũ Hán, địa điểm của một phòng thí nghiệm hàng đầu nghiên cứu về vi-rút Corona.

(II) Trung bình chín trong số mười lần, khi có một đợt bùng phát mới, có một số phòng thí nghiệm gần gũi đã nghiên cứu các loại vi-rút này.

(III) Năm 2004, hai nhà nghiên cứu của WIV đã bị lây nhiễm riêng rẽ bởi vi-rút gây bệnh SARS tại phòng thí nghiệm Vi-rút học ở Bắc Kinh, nơi nghiên cứu căn bệnh này. Bảy người khác đã bị nhiễm bệnh trước khi cơn dịch được ngăn chặn.

(IV) Các nhà nghiên cứu từ WIV đã thu thập hàng trăm mẫu từ dơi trong một mỏ từ năm 2012 đến 2015, sau khi một số thợ mỏ làm việc ở đó bị ốm vì một bệnh hô hấp không xác định. Tuy nhiên, họ đã phát hiện gần 300 loại Corona virus trong các mẫu dơi và thu được toàn bộ hoặc một phần trình tự bộ gen (whole or partial genomic sequences) từ ít hơn một chục loại và không có loại nào được báo cáo là SARS-CoV-2.

(V) Dơi được biết là vật mang vi-rút Corona (Hình 1) và các nhà khoa học đã xác định rằng bộ gen của SARS-CoV-2 gần giống nhất với RATG13, một loại vi-rút Corona lần đầu tiên được tìm thấy ở loài dơi móng ngựa (Rhinolophus affinis) (Hình 1) ở tỉnh Vân Nam miền nam của Trung Quốc năm 2013 [7].

Nhưng bộ gen của RATG13 chỉ giống 96% với SARS-CoV-2, tức là một họ hàng rất gần với vi rút đã truyền sang người — nhưng vẫn chưa được chính xác 100%.

(VI) Cho đến nay, họ hàng gần nhất của SARS-CoV-2 vẫn chưa được tìm thấy ở thú vật.  Trung Quốc đã thử nghiệm hơn 80,000 thú vật hoang dã và thú vật đã thuần hóa (domesticated animals); không có trường hợp nào dương tính với SARS-CoV-2.

(VII) Các quan chức chính phủ Trung Quốc đã che giấu dữ liệu quan trọng về sức khỏe cộng đồng khi bắt đầu có đại dịch COVID-19.

(VIII) Thành tích trước đó của Trung Quốc không tốt. Trong đại dịch hội chứng hô hấp cấp tính nặng (SARS) năm 2002–04, chính phủ Trung Quốc đã ngăn chặn mọi hoạt động, tin tức quang trọng liên quan đến dịch bệnh này.

3. Từ động vật đến con người: các ý kiến đối lập

(I) Chỉ có 80,000 thú vật hoang dã và thú vật đã thuần hóa được thử nghiệm là âm tính, nhưng con số này là một phần rất nhỏ so với thú vật ở Trung Quốc. Bây giờ đã quá muộn để cách ly thú vật tiếp xúc gần với con người. Đây cũng là một nhiệm vụ rất khó khăn vì các nhà nghiên cứu phải tìm ra những thú vật phù hợp trước khi chúng chết hoặc tự loại bỏ được sự nhiễm trùng. Ngay cả khi một con vật có kết quả xét nghiệm dương tính, vi-rút được tìm thấy trong nước bọt, phân hoặc máu thường bị phân hủy (degrade) , gây khó khăn cho việc giải trình toàn bộ bộ gen của mầm bệnh.

(II) Có một báo cáo đã in sẵn (pre-print server) được đăng lên máy bioRxiv vào ngày 27 tháng 5 cho thấy rằng RmYN02, một loại vi-rút Corona ở loài dơi ở miền nam Trung Quốc, có thể có quan hệ họ hàng gần với SARS-CoV-2 hơn là RATG13 [8].

(III) Phải mất 14 năm để tìm ra nguồn gốc của dịch SARS, bắt đầu từ một loại vi-rút ở dơi lây sang người, rất có thể là qua con chồn hương (civets).

(IV) Cho đến nay, vi rút Ebola chưa bao giờ được cô lập (isolate) từ thú vật ở khu vực xảy ra vụ dịch lớn nhất thế giới từ năm 2013 đến năm 2016.

(V) Có ít nhất hai loại coronavirus tiến hóa ở dơi và gây ra dịch bệnh ở người, SARS1 và MERS

(VI) Mọi thứ đều dựa trên suy đoán và thành kiến

4. Một số vấn đề khoa học gây tranh cãi

(I) Vi-rút Covid chứa các đặc điểm bất thường và trình tự di truyền (genetic sequences) báo hiệu rằng nó được tạo ra bởi con người.  Giáo sư Tiến Sĩ Viện Trưỡng danh dự tại đại học Caltech (President Emeritus and Distinguished Professor Biology at the California Institute of Technology, Pasadena California)  David Baltimore, người đoạt giải Nobel Y Khoa năm 1975 cho rằng virus thường không có mã cụ thể cho arginine, nhưng con người thường hay có. Trong SARS-CoV-2, khoảng 3% arginine mã hóa nucleotide (nucleotides encoding arginine) là CGG.

(II) Điểm này đã được chứng minh là không chính xác vì khoảng 5% arginine mã hóa trong vi rút gây ra dịch SARS ban đầu cũng là CGG [9].  Do đó, một “khẩu súng có  khói”, ám chỉ rằng các nhà nghiên cứu có thể đã thay đổi vào bộ gen của SARS-CoV-2, không có giá trị khoa học.

(III) Có ý kiến cho rằng SARS-CoV-2 có thể được biến đổi sinh học (bioengineer) do có vị trí phân cắt furin (furin cleavage) của vi rút, nhưng họ hàng gần nhất của nó thì không. Vị trí phân cắt furin là quan trọng vì nó có trong protein tăng đột biến của vi-rút và sự phân cắt protein tại vị trí đó là cần thiết để vi-rút lây nhiễm vào các tế bào. Tuy nhiên, giả thuyết này không hợp lệ vì có các vị trí phân cắt furin ở một số loại Corona virus khác.

(IV) Biến thể có khả năng lây truyền cao của SARS-CoV-2 được báo cáo lần đầu tiên ở Ấn Độ (B.1.617.2, hoặc Delta) có đột biến trong các nucleotide phân cắt furin của nó dường như làm cho virus lây nhiễm tế bào nhanh hơn [10].

5. Một con đường dài phía trước 

– Sẽ khó truy tìm nguồn gốc động vật bởi vì một số đã qua đời và một số hồi phục hoàn toàn.

– Khó loại trừ hoàn toàn cơ sở được đề cập, Viện Virus học Vũ Hán (WIV), là nguồn gốc. Nhưng một cuộc thăm dò như vậy khó có thể xảy ra do tính chất địa chính trị tế nhị (geopolitics) xung quanh vấn đề này.

– Chỉ khoảng 1240 loại coronavirus được tìm thấy ở loài dơi ở Trung Quốc [11]. SARS-CoV-2 có thể đến từ nước láng giềng Myanmar và Lào, nơi dơi móng ngựa (horseshoe bats) cũng sinh sống. Nhiệm vụ này sẽ yêu cầu lấy mẫu coronavirus rộng rãi trong động vật hoang dã và gia súc ở Trung Quốc và các nước láng giềng.

– Cho đến nay, không có loại virus dơi nào được tìm thấy đủ giống với SARS-CoV-2. Vì vậy, mặc dù loại vi-rút mới có thể lây lan trực tiếp sang người từ dơi, nhưng các nhà nghiên cứu cho rằng nhiều khả năng nó đã truyền qua động vật trung gian. SARS lây sang người từ dơi qua cầy hương (civets) [12], và lạc đà là nguồn trung gian của một loại vi rút khác có liên quan gây ra hội chứng hô hấp Trung Đông (MERS) [13]. Những loài đó được phát hiện là nơi lưu trữ các phiên bản vi-rút gần giống với những vi-rút đã thấy ở người.

– SARS xuất hiện vào tháng 11 năm 2002, nhưng nguyên nhân không được xác định là do Coronavirus cho đến tháng 4 năm 2003. Sau đó, các nhà nghiên cứu đã liên kết loài cầy hương với các trường hợp mắc bệnh SARS ở người — một nữ phục vụ bàn và khách hàng tại một nhà hàng phục vụ món cầy hương (Paradoxurus hermaphroditus) đã cho kết quả dương tính với vi rút này, cùng với 6 con vật trong số đó.

-Không có gì là 100%:  mặc dù đã tìm thấy tất cả các thành phần di truyền của vi-rút SARS, nhưng không một loại vi-rút nào có cùng cấu trúc di truyền (genetic makeup) [14].

6. Kết luận

Đa số các nhà khoa học cho rằng SARS-CoV-2 có thể có nguồn gốc tự nhiên và nó được truyền từ động vật sang người. Tuy nhiên, một sự rò rỉ từ phòng thí nghiệm đã có thể xãy ra. Các nhà nghiên cứu đã thu thập SARS-CoV-2 từ động vật và giữ nó trong phòng thí nghiệm của họ để nghiên cứu. Sau đó, một người trong phòng thí nghiệm có thể đã vô tình hoặc cố ý bị nhiễm vi-rút rồi lây lan cho người khác – gây ra đại dịch. Đây là một giả thuyết hợp lý nhưng hiện tại không có bằng chứng rõ ràng nào chứng minh cho những kịch bản này.  White House trong khi đó cho biết hai cơ quan trong cộng đồng tình báo gồm 18 thành viên nghiêng về giả thuyết về sự lây truyền trong tự nhiên và một cơ quan khác nghiêng về Covid-19 bắt nguồn từ phòng thí nghiệm [2]. Mọi người đều muốn một câu trả lời, tuy nhiên, đây là một chặng đường dài phía trước khi Trung Quốc liên tục từ chối tham gia điều tra. Sẽ rất khó, hoặc thậm chí là không thể, để chứng minh hoặc bác bỏ giả thuyết rằng virus thoát ra từ phòng thí nghiệm. Báo cáo của cộng đồng tình báo dựa trên giả định rằng Trung Quốc có tội, và đổ lỗi cho Trung Quốc, việc làm như vậy sẽ chỉ làm xáo trộn và phá hoại sự hợp tác quốc tế cùng với Trung Quốc. Chắc chắn, để đạt được kết luận về nguyên nhân gây ra virus có thể cần sự hợp tác đầy đủ của Trung Quốc.

Nhiều người và các nhà khoa học “không quan tâm đến sự thật (facts or truth) và không quan tâm đến một nghiên cứu kỷ lưỡng dựa trên cơ sở khoa học về nguồn gốc của vi-rút. Có thực sự quan trọng không nếu các nhà phân tích không tin rằng vi-rút được phát triển dưới dạng vũ khí sinh học và hầu hết các cơ quan tin rằng vi-rút không được biến đổi gen [2]. Xét đến sự lây lan nhanh chóng của các biến thể mới, SARS-CoV-2 sẽ không bị tiêu diệt và trở thành loại vi-rút Corona thứ năm tồn tại vĩnh viễn ở người, cùng với bốn loại vi-rút Corona ‘theo mùa’ (seasonal) gây cảm lạnh tương đối nhẹ.

Một tài liệu do nhóm cố vấn khoa học của chính phủ Anh đã đưa ra nhận xét rằng SARS-CoV-2 có thể trở nên nghiêm trọng hơn hoặc trốn tránh vắc-xin hiện tại bằng cách tái kết hợp với các loại Corona virus khác [15]. Một nhóm nghiên cứu ở Mỹ tạo ra một loại hybrid or chimeric virus từ Omicron của SARS-2 và  SARS-2 bản gốc xuất hiện từ Trung Quốc vào năm 2020 [16]. Các nhà khoa học đang tìm cách dự đoán các di truyền tiếp theo của vi-rút và đang theo dõi tác động của các đột biến (mutation) trong các biến thể (variants) đã phát sinh cho đến nay đồng thời đề phòng những biến thể mới. Trong khi đó, một số quốc gia dỡ bỏ các hạn chế để kiểm soát sự lây lan của vi-rút, cơ hội để SARS-CoV-2 thực hiện những bước nhảy vọt đáng kể về mặt tiến hóa sẽ tăng lên.

Các nhà khoa học hy vọng rằng tiến hóa SARS-CoV-2 sẽ dễ đoán hơn và trở nên giống như các loại virus đường hô hấp khác. Các biến thể mới đặc biệt là ở vùng protein hình gai (spike protein ) nhận biết tế bào chủ. Do đó, vắc-xin và kháng thể được tạo bằng các di chủng (variants) khác và các bệnh nhiễm trùng trước đó trở nên kém hiệu quả hơn hoặc thậm chí không hiệu quả. Chúng ta sẽ cần nhiều nghiên cứu hơn để đánh giá đầy đủ tác động của những đột biến này và có lẽ thời gian, kiến thức và tiền bạc nên tập trung vào sự tiến hóa của SARS-CoV-2. Các bệnh hô hấp truyền nhiễm mới sẽ xuất hiện vào một thời điểm nào đó trong tương lai. Hy vọng rằng các chính phủ sẽ rút ra bài học sâu sắc từ Covid-19 và chuẩn bị tốt hơn cho đại dịch tiếp theo.

Có rất nhiều câu hỏi mà không có câu trả lời. “gà và trứng, cái nào có trước? Theo một doanh nhân thành công ở Orange County, câu hỏi đúng phải là: “súp gà” ngon nhất và ông ăn cả hai cùng một lúc.

Tài liệu tham khảo

1. FBI chief Christopher Wray says China lab leak most likely. https://www.bbc.com/news/world-us-canada-64806903
2. Ungar L; Jalonick ML.  Coronavirus origins still a mystery 3 years into pandemic. https://apnews.com/article/science-politics-us-department-of-energy-john-kirby-covid-4405605d5671af65df87cf1af314148a.
3. Merchant N. US intelligence still divided on origins of coronavirus. https://apnews.com/article/science-health-coronavirus-pandemic-2570b89545d4332b8a3bd7289982aa22.
4. Furlong A. WHO COVID origins investigation is ‘stymied’. https://www.politico.eu/article/who-abandon-covid-origin-investigation-china-data/.
5. Mallapaty S. WHO abandons plans for crucial second phase of COVID-origins investigation. https://www.nature.com/articles/d41586-023-00283-y.
6. https://www.worldometers.info/coronavirus/?
7. Zhou P. et al. Nature 579, 270–273 (2020).
8. Lytras S. et al. Preprint at bioRxiv https://doi. org/10.1101/2021.01.22.427830 (2021).
9. Andersen KG. et al. Nature Med. 26, 450–452 (2020).
10. Peacock TP. et al. Preprint at bioRxiv https://doi. org/10.1101/2021.05.28.446163 (2021).
11. Cyranoski D. The biggest mystery: what it will take to trace the coronavirus source. Nature. 2020 Jun 5. doi: 10.1038/d41586-020-01541-z.
12. Guan, Y. et al. Science 302, 276–278 (2003).
13. Haagmans, B. et al. Lancet Infect. Dis. 14, 140–145 (2014).
14. Hu B. et al. PLoS Pathog. 13, e1006698 (2020)
15. https://www.gov.uk/government/publications/long-term-evolution-of-sars-cov-2-26-july-2021
16. Branswell H. Boston University researchers’ testing of lab-made version of Covid virus draws government scrutiny. https://www.statnews.com/2022/10/17/boston-university-researchers-testing-of-lab-made-version-of-covid-virus-draws-government-scrutiny/

Người viết bài xin đón nhận những đóng góp ý kiến từ các độc giả.